De Afrikaanse vrijhandelszone: nog een lange weg te gaan

De African Continental Free Trade Area (AfCFTA), die in januari 2021 officieel van start ging, biedt het Afrikaanse continent enorme kansen indien het in de komende jaren succesvol wordt geïmplementeerd. Zo kan dit vrijhandelsverdrag het groeipotentieel van Afrika een enorme stimulans geven. Ook biedt het nieuwe groeimogelijkheden voor zowel Afrikaanse als niet-Afrikaanse bedrijven in een regio die hard is getroffen door de Covid19-pandemie.!

Een gematigd en onevenwichtig economisch herstel Na een ongekende recessie vorig jaar, als gevolg van de Covid19-pandemie, laat de Sub Sahara Afrikaanse regio, voornamelijk dankzij het mondiaal economisch herstel en de hogere grondstoffenprijzen, dit jaar een economisch herstel zien. Voor 2021 wordt rekening gehouden met een economische groei van 1,3%. In vergelijking met andere regio’s in de wereld is dit een vrij gematigd herstel. Redenen hiervoor zijn de beperkte ruimte bij veel Afrikaanse overheden om steun te verlenen en het trage vaccinatieproces. Door de pandemie hebben veel Afrikaanse landen nu te maken met hoge schulden die in de komende jaren de publieke investeringen zullen beperken. Dit is een van de belangrijkste redenen waarom wordt verwacht dat veel Afrikaanse landen niet zullen terugkeren naar de hoge economische groeicijfers van voor de pandemie. Niet alleen is het economisch herstel gematigd, het is ook ongelijk verdeeld in de regio. Landen die niet sterk afhankelijk van de oliesector en toerisme zijn, zoals Ghana, Ivoorkust en Kenia, kwamen relatief goed de pandemie door en behoren ook dit jaar tot de snelst groeiende economieën in de regio. De olie-exporterende landen, zoals Nigeria en Angola, zijn hard geraakt door de lage olieprijzen aan het begin van de pandemie en zullen vooral een traag economisch herstel vertonen. De kleine eilandeconomieën die afhankelijk zijn van toerisme, zoals Mauritius, zijn nog harder geraakt door de pandemie. Vanwege de afhankelijkheid van een verwacht geleidelijk herstel in het mondiale toerisme zijn de groeivooruitzichten voor deze landen met veel onzekerheid omgeven.

Wat houdt AfCFTA in? De African Continental Free Trade Area (AfCFTA) is een verdrag tussen 54 Afrikaanse landen dat 1 januari 2021 is ingegaan. Qua aantal landen is het de grootste vrijhandelszone. Deze landen hebben samen 1,2 miljard inwoners en een gemeenschappelijke economie van USD 2,5 triljoen. Het enige Afrikaanse land dat niet meedoet, is Eritrea. Het verdrag streeft ernaar van Afrika een gemeenschappelijke markt te maken, met vrij verkeer van kapitaal en arbeid. Zo moeten in de periode 2021-2025 de meeste deelnemende landen hun importheffingen en niet-financiële handelsbelemmeringen voor veel goederen afschaffen of verminderen. Laatstgenoemde handelsbelemmeringen zijn bijvoorbeeld knelpunten in het wegennet en allerlei administratieve rompslomp.De huidige handelsbelemmeringen van Afrikaanse landen verschillen enorm. Een land als Botswana heeft een erg laag gemiddeld invoertarief, terwijl voor Ethiopië het tegenovergestelde geldt.

Ook voor niet-financiële handelsbelemmeringen is de situatie in veel landen verschillend. Waarom verloopt de implementatie van AfCFTA moeizaam? De implementatie van het verdrag op nationaal niveau is een gecompliceerd proces. Om te beginnen heeft op dit moment pas twee-derde van de deelnemende landen het verdrag geratificeerd. Van deze 36 landen hebben slechts 11 landen een noodzakelijk actieplan opgesteld om het verdrag daadwerkelijk te kunnen uitvoeren. Slechts drie landen hebben de noodzakelijke infrastructuur en procedures die voldoen aan de eisen van AfCFTA ingevoerd. Een aantal uitdagingen moet nog overwonnen worden om de implementatie van de AfCFTA succesvol te maken. Allereerst het verzet tegen handelsliberalisatie vanuit de politiek. Wanneer politieke leiders vrezen dat liberalisering leidt tot een lagere productie in bepaalde sectoren, kunnen ze huiverig zijn AfCFTA te implementeren.

Een tweede belemmering is politieke instabiliteit in een land. Hierdoor wordt de handel tussen landen verstoord. Daarnaast is het moeilijk om nieuwe regels voor de internationale handel te introduceren wanneer vele bedrijven lijden onder massaal geweld in gebieden waar zij opereren. Een derde uitdaging is de zwakke infrastructuur. Het gebrek aan bijvoorbeeld goede wegen, havens en energievoorziening beperkt de handel tussen landen. Ten vierde kunnen bilaterale handelsakkoorden tussen een Afrikaans land en een niet-Afrikaans land het economische integratieproces bemoeilijken. Dit komt doordat de speciale rechten die het niet-Afrikaanse land dan krijgt, ook moeten gaan gelden voor alle landen die deelnemen aan AfCFTA. Een vijfde uitdaging is de zwakke staat van het bankwezen in diverse Afrikaanse landen. De extra handel die gaat plaatsvinden als gevolg van AfCFTA zal ongetwijfeld de vraag naar bankleningen en handelskrediet doen toenemen. Dit vereist voldoende capaciteit en expertise bij het bankwezen in de deelnemende landen.

Wat is de invloed van AfCFTA op de Afrikaanse landen? De gedeeltelijke of volledige invoering van de AfCFTA zal over het geheel genomen de internationale handel en economische groei in Afrika bevorderen. Dit komt onder meer omdat de invoer van buitenlandse producten in Afrikaanse landen goedkoper zal worden. Veel bedrijven kunnen hierdoor goedkoper produceren, waardoor de concurrentiekracht van bedrijven en sectoren verbetert, wat de export van landen ten goede komt. Volgens de Wereldbank kan de export van Afrikaanse landen naar andere landen in de regio met 80% stijgen in de komende 15 jaar. Het is echter met name het aanpakken van de niet-financiële handelsbelemmeringen die de grootste stimulans aan de regio zal geven. Een treffend voorbeeld betreft verse, beperkt houdbare producten. Een sneller transport en kortere afhandeling bij de grens van deze producten zal hun exportpotentieel vergroten. Hiervan kunnen bijvoorbeeld de economieën van Kenia, Oeganda en Togo profiteren. Ook de export vanuit Afrikaanse landen naar landen buiten het continent kan door de lagere kosten toenemen, mogelijk met 20% tussen 2021 en 2035. Indien het verdrag volledig wordt geïmplementeerd kan door de toenemende handel en economische groei het reële inkomen volgens de Wereldbank met 7% extra toenemen in de periode 2021-2035. Hierdoor neemt ook het aantal mensen dat in extreme armoede leeft af, mogelijk met 30 miljoen in deze periode.

Ondanks deze positieve effecten van AfCFTA op het continent als geheel, verschillen de effecten per land en sector. Landen die al relatief veel handel drijven met andere Afrikaanse landen, maken de meeste kans goed te profiteren van de nieuwe vrijhandelszone. Het gaat hierbij met name om Kenia, Senegal en Zuid-Afrika. Door de lagere kosten en betere toegang tot andere markten zijn het voornamelijk industriële sectoren en de landbouwsector die van het vrijhandelsverdrag zullen profiteren. De AfCFTA zou ook een negatieve invloed kunnen hebben op bepaalde landen. Zo zullen specifieke bedrijven of sectoren de concurrentie met buitenlandse producenten verliezen. Een ander mogelijk negatief effect is dat de lagere invoerheffingen tot lagere overheidsinkomsten leiden en het overheidstekort hierdoor nog verder oploopt.

Dit zou bijvoorbeeld een probleem kunnen opleveren voor landen zoals Eswatini, Lesotho en Liberia. Het derde mogelijk negatieve gevolg van AfCFTA is dat door een hogere export van waardevolle, maar schaarse natuurlijke bronnen de leefomgeving in sommige landen verder onder druk komt te staan. Een voorbeeld hiervan vond al plaats voor AfCFTA in werking trad: de export van vis vanuit Oeganda naar landen zoals Zuid-Soedan. Mede hierdoor is de visstand in het Victoriameer gevaarlijk snel achteruitgegaan. Conclusie Een succesvolle implementatie van de AfCFTA biedt kansen voor zowel lokale als buitenlandse bedrijven. Er is evenwel voor veel Afrikaanse landen nog een lange weg te gaan voordat ze volledig van de AfCFTA kunnen profiteren.

Afke Zeilstra - Senior Economist

Leonhardt van Efferink - Senior Economist