Een jaar na de verkiezingen: kan Zuid-Afrika’s GNU het tij keren?
Decennialang domineerde het African National Congress (ANC) de politiek in Zuid-Afrika. In 2024 haalde ze niet langer een absolute meerderheid in het parlement, waardoor ze tot een coalitie gedwongen was. De Government of National Unity (GNU), bestaande uit 10 partijen met het ANC en de Democratic Alliance (DA) als grootste spelers, wekte optimisme: eindelijk leek een hervormingsgezinde koers mogelijk. Dat is hard nodig, want Zuid-Afrika kampt al jaren met een lage economische groei en structurele uitdagingen als hoge werkloosheid, een hardnekkige ongelijkheid en armoede. Ruim een jaar later is het beeld echter gemengd. Er zijn wel degelijk een aantal positieve ontwikkelingen, maar de vraag blijft of deze fragiele coalitie de broodnodige hervormingen kan waarmaken.
De Zuid-Afrikaanse economie kampt al jaren met een structureel lage economische groei, waardoor het al lange tijd tot de zwakste in de regio behoort. Jarenlange stroomonderbrekingen, logistieke knelpunten in spoor en havens, beleidsonzekerheid en lage investeringen hebben de groei afgeremd. Vooral de infrastructuur springt in het oog: wanbeheer en financiële problemen bij staatsondernemingen hebben geleid tot de slechte staat van infrastructuur die we vandaag de dag zien. Daarbij drukken structurele problemen zoals de hoge werkloosheid, de enorme inkomensongelijkheid en armoede op het groeipotentieel.
Licht aan het einde van de tunnel
Het meest zichtbaar in de afgelopen jaren was de gebrekkige stroomvoorziening in het land. Geplande stroomonderbrekingen, het zogenoemde load shedding, werden toegepast om een instorting van het elektriciteitsnet te voorkomen. Deze maatregelen hadden een enorme impact op de economie. Bedrijven moesten hun activiteiten stilleggen of overschakelen op (duurdere) alternatieve energiebronnen. In 2023 kende het land de zwaarste periode van load shedding ooit. Volgens de OESO kwam in dat jaar de economische groei hierdoor maar liefst 1,5%-punt lager uit.
Sindsdien is de situatie aanzienlijk verbeterd. Na langdurig onderhoud kon staatsbedrijf Eskom, de belangrijkste elektriciteitsleverancier, meerdere productie-eenheden opnieuw in gebruik nemen. Daarnaast werd door de particuliere sector in alternatieve energiebronnen geïnvesteerd, waardoor de vraag op het nationale elektriciteitsnet afnam. Sinds maart 2024 is de frequentie van load shedding sterk verminderd. Toch blijft de elektriciteitsvoorziening kwetsbaar, zoals de kortstondige terugkeer van load shedding begin 2025 duidelijk maakte.
Op logistiek vlak zijn de uitdagingen eveneens groot. Problemen op het spoor, in havens, en watervoorziening belemmeren eveneens de groei. Net als Eskom, ondervindt staatsbedrijf Transnet, verantwoordelijk voor onder meer goederenvervoer per spoor, aanzienlijke operationele en financiële problemen. Hierdoor is het goederenvervoer per spoor in de afgelopen jaren fors afgenomen, terwijl dit een cruciaal onderdeel van de economische infrastructuur is. Spoorlijnen verbinden de mijnbouwregio’s met havens en faciliteren de export van grondstoffen zoals steenkool en ijzererts. Door de problemen op het spoor konden veel producenten niet op volle capaciteit draaien en profiteerden zij niet van de forse prijsstijgingen na de Covid19-pandemie en de oorlog in Oekraïne. In 2023 bereikte het goederenvervoer per spoor een dieptepunt: volumes lagen maar liefst een derde lager dan de piek in 2017. Dit was niet alleen het gevolg van gebrek aan investeringen; ook kabeldiefstal en vandalisme droegen hieraan bij.
Veel exporteurs weken uit naar wegtransport, wat vervolgens leidde tot extra druk op het wegennet en congestie in havens. Ook havens kampen met operationele problemen, waardoor vertragingen toenamen. Deze knelpunten raken niet alleen de export, maar ook de import, waardoor producenten die afhankelijk zijn van ingevoerde onderdelen worden getroffen. In het algemeen leiden de logistieke tekortkomingen tot hogere kosten voor bedrijven en ondermijnen het investeerdersvertrouwen.
Ondanks enkele verbeteringen, vooral op het gebied van elektriciteit, blijven infrastructuurknelpunten de groei afremmen. De overheid zet in op hervormingen en extra investeringen, maar de beperkte fiscale ruimte maakt forse investeringen lastig. Structureel hoge overheidstekorten hebben de publieke schuld fors doen oplopen, waardoor fiscale consolidatie noodzakelijk is. De hoge uitgaven aan lonen, sociale voorzieningen en rentelasten houden de begroting echter onder druk. Op hervormingsgebied zijn stappen gezet, zoals het openstellen van het spoornetwerk voor derden, maar de uitvoering verloopt traag. Snellere implementatie en meer betrokkenheid van de particuliere sector zijn cruciaal om vooruitgang te boeken, maar spanningen binnen de coalitie zorgen voor onzekerheid over tempo en richting van verandering.
GNU brengt nieuwe hoop..
De Government of National Unity (GNU) werd aanvankelijk met optimisme ontvangen, omdat zij een breuk met het verleden markeert. Na decennia van alleenregeren door het ANC brengt deze coalitie een brede vertegenwoordiging en politieke diversiteit. De coalitie bestaat uit tien politieke partijen, met het ANC en de DA als grootste. Vooral de deelname van de DA, bekend als bussiness-friendly, is positief. Het vergroot de kans dat noodzakelijke hervormingen worden doorgevoerd.
De GNU heeft drie strategische prioriteiten geformuleerd om de meest urgente uitdagingen aan te pakken. Ten eerste het stimuleren van inclusieve groei en werkgelegenheid via economische hervormingen en omvangrijke infrastructuurinvesteringen. Ten tweede, armoedebestrijding en lagere kosten van levensonderhoud door hogere sociale bestedingen. Ten derde, het verbeteren van bestuur, het bestrijden van corruptie en het versterken van de openbare veiligheid. Deze prioriteiten sluiten aan bij het hervormingsprogramma Operation Vulindlela (OV), dat het ANC in 2020 lanceerde. Fase één van dit programma, waaronder het openstellen van de elektriciteitssector voor private investeringen, wordt als succesvol gezien. Fase twee richt zich op de verdere hervorming van de elektriciteitssector, logistieke verbeteringen en versterking van lokale overheden. Deze laatste zijn belangrijk voor beleidsuitvoering en basisdiensten, zoals elektriciteitsdistributie en watervoorziening, maar velen kampen al jaren met zwak bestuur en financieringstekorten.
….. maar oogt fragiel
Spanningen tussen de twee grootste coalitiepartijen ANC en DA zijn in het afgelopen jaar toegenomen, met meerdere meningsverschillen en wederzijdse beschuldigingen van het frustreren van samenwerking. Dit roept vragen op over het vermogen van de GNU om noodzakelijke hervormingen door te voeren. Ideologische verschillen tussen het ANC en de DA maken samenwerking lastig. Een breuk wordt evenwel niet verwacht. Beide partijen zullen geen verantwoordelijkheid willen dragen voor een val vóór de lokale verkiezingen in 2026. Bovendien wordt de coalitie nog steeds positief ontvangen op de internationale kapitaalmarkt, na jaren van afnemend investeerdersvertrouwen, zichtbaar in de zwakke rand en hogere financieringskosten.
Balanceren tussen stabiliteit en hervormingen
Het bijeenhouden van de coalitie is dan ook essentieel. De GNU heeft ambitieuze hervormingsplannen, maar de grootste uitdaging ligt in een versnelling van de uitvoering. Structurele hervormingen in energie, logistiek en bestuur zijn cruciaal om het investeerdersvertrouwen te verbeteren en particuliere investeringen aan te trekken. Door de aanhoudende spanningen binnen de GNU verwachten we echter dat de implementatie van hervormingen traag zal verlopen. Daarnaast ontbreekt ambitie op cruciale terreinen, zoals regulering en flexibiliteit op de arbeidsmarkt, die nodig zijn om de economie naar een hoger groeipad te tillen. Deze hervormingen stuiten op ideologische weerstand binnen het ANC en worden dan ook niet op korte termijn verwacht. Hierdoor blijft de economische groei bescheiden. Na een groei van 0,5% in 2024 neemt de economische groei toe tot 1,0% in 2025 en 1,2% in 2026 dankzij hogere grondstoffenprijzen, de verbetering in de elektriciteitsvoorziening en stappen richting meer particuliere deelname in de logistiek. Verdere verbeteringen in energie en logistiek zullen resulteren in een geleidelijk stijging van de economische groei naar 1,7% in 2030. Ondanks de betere groeivooruitzichten, blijft de groei onvoldoende om hardnekkige problemen, zoals de werkloosheid en inkomensongelijkheid, aan te pakken.
